رویداد آیینه‌ها؛ آشنایی و بررسی آثار اهلی شیرازی

ششمین رویداد فرهنگی آیینه‌ها، در زمینه بررسی آراء و آثار محمد بن یوسف اهلی شیرازی در سالن غزل تالار حافظ اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس با سخنرانی دکتر غلامرضا کافی و حضور غلامرضا خوش اقبال معاون فرهنگی و امور رسانه ارشاد اسلامی استان برگزار شد.

انتشار: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس - فرهنگ فارس - انجمن آثار و مفاخر فرهنگی - ایبنا - اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی بوشهر -

غلامرضا کافی در این نشست گفت:
پیش از برآمدن صفویه، تشیع در ایران نه تنها به جایگاه مردمی دست یافته بود که برخی خاندان‌ها که فرمان‌روایی‌های کوچک و بزرگی داشتند، همچون آق‌قویونلوها، جلایری‌ها و پیش از آن‌ها دیلمیان و سربداران، زمینه را برای رسمی شدن این مذهب در سده هشتم، فراهم کرده بودند. در این هنگامه بود که برخی از بزرگان ادبیات همچون خواجوی کرمانی و سلمان ساوجی شیعه بودند. همچنین از این روزگار واژه‌های شیعی همچون فقیه که کم‌کم جایگزین واژه مولوی که کاربرد آن در مذهب اهل‌سنت بود، می‌شد یا ورود نام‌هایی همچون حضرت زهرا (س) و امام مهدی (عج) که نشان‌گرهای مذهب تشیع به‌ویژه شیعه امامیه هستند؛ در این روزگار محمد بن یوسف اهلی شیرازی، در ادبیات ما سر برمی‌آورد و جای شگفتی نیست که در ستایش اهل‌بیت سروده باشد.
اهلی شیرازی، از سرایندگان بزرگ روزگار خود بود که همچون دیگر ادبای شیراز و فارس، زیر سایه سعدی و حافظ، امروزه گم‌نام است. اهلی ۹۴۲ هجری قمری در شیراز درگذشت و در ضلع شمال شرقی حافظیه، به خاک سپرده شد. چند دهه پیش، هنگام پرسه زدن پیرامون آرامگاه حافظ، سنگ قبری جگری‌رنگ و همسنگ زمین دیدم که از آن اهلی بود؛ هرچند گمان می‌کنم که پیشتر سنگی برجسته داشته است.

آذر بیگدلی از پژوهش‌گران سده دوازدهم در تذکره آتشکده آذری خود ستایش‌های شگفت‌انگیزی از اهلی شیرازی می‌بینیم و گاه او را از سلمان ساوجی و سید قوام‌الدین حسین بن صدرالدین علی شروانی برتر می‌داند.
گفته می‌شود اهلی، که در عروض توانمندی خود را به رخ می‌کشد، از نخستین پدیدآورنده شعر مصنوع است. در سنجش سروده‌های مصنوع اهلی و ساوجی، هرچند می‌توان گفت هر دو در یک سطح هستند.
اهلی را باید شاعری مصنوع دانست که بسیار از صنایع بهره گرفته و سروده‌هایی سخت و متکلف دارد؛ او تا آن‌جا به این سبک خود پای می‌فشارد که در پاسخ به آرایه جناس در یک شعر کاتبی نیشابوری، سحر حلال را سرود. سختی کار اهلی آنجاست که پانصد قافیه و ردیف را آنچنان توانسته هنرمندان بچیند که در هیچ‌جا درون‌مایه از دست نرود.
سید ذبیح‌الله صفا شهمیرزادی نیز دیباچه شمع و پروانه او را ستوده است. سروده‌ای که کهن‌ترین نسخه چاپی آن به سال 1312 ه.ق (1270 ه.ش) برمی‌گردد. در این دیباچه هزار بیتی هیچ تقلیدی دیده نمی‌شود و به زیبایی، برای شمع و پروانه، داستانی عاشقانه با رقیبی به نام باد، جان می‌گیرد.

رباعیات اهلی نیز در کنار مثنوی و قصاید او، بسیار توانمند پرداخت شده‌اند.
در رباعیات اهلی از بازی ایرانی به نام گنجفه یاد می‌شود که همانند پاسور یا ورق امروزی بوده است و با آمدن پاسور، این بازی به فراموشی سپرده شد.
برخی آثار اهلی را تا 15 اثر گفته‌اند؛ هرچند شاید به این چرایی باشد که گاه به جای همه یک منظومه او، بخشی از آن نسخه‌نویسی یا چاپ شده است؛ همچون دیباچه سحر حلال که یکی از بخش‌های منظومه اوست و در پاسخ به کاتبی نیشابوری نگاشته شده و در بمبئی، جداگانه چاپ شده است.
سروده‌های اهلی را در سه دسته همانندی‌های به سعدی و حافظ، وقوع و عاشقانه آورد.
اهلی، سروده‌هایی عاشورایی نیز دارد که شاید حسن کاشانی نیز تحت تأثیر اوست همچنان که محتشم نیز تحت تأثیر حسن کاشی و مقبل نیز از محتشم، تأثیر پذیرفته است.
در همه سروده‌های اهلی، حتی یک بیت ضعیف نمی‌خوانیم و این توانمندی سخن‌پردازی اهلی را می‌رساند؛ این در حالی است که شاید بتوان در دیوان حافظ هم بیت یا غزل ضعیفی از نگاه ادبی دید.
اهلی شیرازی از شاگردان علامه جلال‌الدین دوانی، فیلسوف برجسته سده نهم و مفاخر استان فارس است. علامه دوانی، از نوادگان محمد بن ابابکر صدیق و از بزرگان گستره اسلامی است که از مذهب شافعی، به تشیع امامیه گروید و موجی بزرگ در این راستا پدید آورد.

گفتنی است محمد بن یوسف اهلی شیرازی، زاده 858 ه.ق در شیراز است. در کتاب هدیه العارفین از دوازده کتاب و رساله اهلی بدین ترتیب نام‌برده شده:
تحفه السلطان فی‌منقب‌النعمان
ترجمه مواهب‌الشریعه
دیوان شعر
رباعیات گنجفه
رساله عروض و قافیه
رساله معما
زبده الاخلاق
مثنوی سحر حلال
قصاید مصنوعه در مدح امیر علیشیر
سرالحقیقه
مجمع‌البحرین
مخزن‌المعانی
مثنوی شمع و پروانه
و ۳ قصیده به پیروی از سلمان ساوجی
کلیات اشعار اهلی به کوشش حامد ربانی در فروردین ۱۳۴۴ در ۸۷۱ صفحه منتشر شد.
اهلی به سال ۹۴۲ هـ.ق در هشتاد و چهار سالگی، درگذشت. آرامگاه وی در جوار حافظ قرار دارد.

این برنامه، در سالن غزل تالار حافظ اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس نوسط، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان فارس و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس، برپا شد.