کتاب‌شناسی آثاری در زمینه آشنایی با پیامبر رحمت(ص)

در طول تاریخ اسلام تاکنون کتاب‌های متعددی در زمینه پیامبر مکرم اسلام، حضرت محمد مصطفی(ص) از سوی بزرگان مختلف مذاهب اسلامی به نگارش درآمده است. در این مجال و به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت پیامبر(ص) مروری کوتاه برای آشنایی این نوع منابع داریم.

انتشار: ایکنا - حافظ‌خبر -

حضرت محمد مصطفی(ص)، پیامبر مکرم اسلام که ۱۴۰۰ شمسی پیش از این، از غار تنهایی‌اش حرا، بیرون آمد؛ پای به شهر گذاشت و خود را پیامبری از سوی پرودگار آفریدگار هستی‌بخش خواند؛ هرچند در آغاز راه سختی‌ها، دشواری‌ها، گرفتاری‌ها و تنهایی‌ها، سال‌ها بر او گذشت و یاران راستینش، چون یاسر و سمیه در زیر شکنجه‌های ددمنشانه ستم‌پیشگان جان باختند و هر روز، با رخدادهایی روبرو می‌شد که فشارهایش، نفس‌گیر بود، باز هم ایستاد و بر سخنش، پای فشرد.
محمد(ص)، خود را پایانی بر دوران پیامبران پروردگار دانست. دیگر پس از او کسی خود را پیامبر نخواهد خواند؛ هر چند پیامبری پایان یافت، امامت تا پایان جهان خواهد ماند... و این سخن اوست.
اکنون در این کوتاه‌نوشتار، برآنیم تا برخی از منابع و کتاب‌هایی که درباره او نوشته شده است را بشناسانیم؛ چرا که می‌بینیم در این روزگار، بسیاری از جوانان و نوجوانان و گاه بزرگسالان، در پی آنند تا زندگانی و کارکرد محمد(ص) را بازشناسند.
با یک بررسی ساده، می‌توان منابعی را که درباره زندگانی و سبک زندگی شخصی، اجتماعی، سیاسی و عبادی نوشته شده است در چند دسته گذاشت:
۱- داده‌ها: در این منابع، به سخنان، روایت‌ها و داستان‌هایی که بیشتر کوتاه هستند با اشاره به سلسله راویان، بدون هیچ دخالت و تحلیلی آورده شده است. در این کتاب‌ها، تنها داده‌هایی خام که به دست گردآورنده یا گردآورندگان رسیده است، ورای این که درست یا نادرست باشند، گردآوری شده‌اند. این را نیز باید دانست که بیشتر این گردآورندگان، داده‌هایی که از سوی مذهب، فرقه و اندیشگاه‌شان به آن‌ها رسیده است، گردآوری کرده‌اند؛ پس گاه در بازه‌ای می‌بینیم که دو محدث بزرگ از مذهب، فرقه و اندیشگاهی دیگر، با همه تلاش و کوشش که در راستای گردآوری همه احادیث، باز هم می‌گویم ورای درستی و نادرستی، احادیثی دیگرگونه یا با گوناگونی شگفت‌انگیزی گردآوری کرده‌اند که دو کتاب جداست.
در این نوشتار ما به بررسی چرایی و دوگانگی یا چندگانگی نوشتارها و درستی و نادرستی این کتاب‌ها و بازه گردآوری شدن آن‌ها نمی‌پردازیم. باید این را دانست که در روزگار کنونی، پژوهشگران بسیاری چه از مذاهب گوناگون اسلامی و چه غیراسلامی به بررسی این کتاب‌ها پرداخته‌اند و پژوهش، پایش و دیدگاه خود را با گردآوری کتابی دیگر به چاپ رسانده‌اند. در زیر به برخی از این کتاب‌ها که امروزه نیز جایگاه بسیار والایی در نزد پژوهشگران و مسلمانان همه جهان دارند و کمابیش در دسترس هستند، اشاره می‌کنیم:
الف- کتاب‌های ۸ گانه حدیثی اهل سنت: اهل سنت، ۸ کتاب حدیثی را بیش از دیگر کتاب‌ها درباره پیامبر می‌پذیرند که گردآورندگان همه این کتاب‌ها، مردمان از ایران‌زمین بوده‌اند. از این ۸ کتاب، ۶ کتاب به نام صحیح خوانده می‌شود که به صحاح سته شناخته شده هستند. صحیح بخاری، گردآوری محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴ تا ۲۵۶ ه.ق) زاده بخارا در ازبکستان کنونی، صحیح مسلم، گردآوری مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶ تا ۲۶۱ ه.ق) زاده نیشابور در ایران کنونی، سنن نسایی، گردآوری احمد بن شعیب نسایی (۲۱۴ تا ۳۰۳ ه.ق) زاده نسا در ترکمنستان کنونی، سنن ابوداود، گردآوری ابوداود سلیمان (۲۰۲ تا ۲۵۷ ه.ق) زاده سیستان در ایران کنونی، سنن ترمذی، گردآوری ابوعیسی محمد ترمذی (۲۰۹ تا ۲۷۹ ه.ق) زاده ترمذ در ازبکستان کنونی، سنن ابن ماجه، گردآوری محمد بن ماجه قزوینی (۲۰۹ تا ۲۷۳ ه.ق) زاده قزوین در ایران کنونی؛ همچنین دو کتاب موطأ گردآوری امام مالک بن انس (۹۳ تا ۱۷۹ ه.ق) زاده مدینه در حجاز یا عربستان کنونی و کتاب مسند، گردآوری امام احمد بن حنبل (۱۶۴ تا ۲۴۱ ه.ق) زاده شهر بغداد در عراق کنونی از پدر و مادری مروی در خراسان پیشین و کشور ترکمنستان کنونی را باید به آن افزود.
این ۸ کتاب را بر پایه جایگاهی که برای مسلمانان دارند، آوردم. در نگاه نخست به این کتاب‌ها می‌توان چند ویژگی را دریافت: ۱- گردآورندگان ۷ کتاب از ۸ کتاب که همگی از بزرگان و ائمه اهل سنت به شمار می‌آیند، ایرانی هستند. ۲- اگر مالک بن انس را که تنها ۷ سال از زندگانی خود در سده نخستین اسلام بوده و می‌توان او را در شمار سده دوم اسلامی دانست، همه گردآورندگان در سده سوم اسلامی زیسته‌اند و کتاب آن‌ها در سده سوم نگاشته شده است. ۳- دو سده دوری زمانی از پیامبر و همچنین دوری مکانی و خاستگاه فرهنگی گردآورندگان را باید در اندیشه داشت؛ هرچند این دوری زمانی، مکانی و فرهنگی، چرایی مناسبی برای درستی یا نادرستی کار آنان و نوشته‌های آنان نیست. برخی از دانشمندان اسلام‌شناس شیعه، سنی و صوفی، این کتاب‌ها را دارای ضعف‌هایی می‌دانند که با این همه، کتاب صحیح بخاری، مورد تاییدترین کتاب حدیث اهل سنت از دیدگاه شیعه و سنی است؛ تا آن‌جا که بیشتر اهل سنت، آن را اخ القرآن می‌خوانند.
ب- کتب اربعه شیعه: شیعه نیز در کنار اهل سنت، منابع حدیثی خود را دارد که ۴ کتاب را بر دیگر کتاب‌های خود معتبرتر می‌داند و آن‌ها را کتب اربعه می‌خواند. اصول کافی، گردآوری ثقه‌الاسلام شیخ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۹ ه.ق) زاده شهر ری در ایران کنونی، من لا یحضره الفقیه، گردآوری محمد بن علی بابویه قمی (شیخ صدوق) (۳۷۲ ه.ق) زاده قم در ایران کنونی، تهذیب الاحکام و همچنین الاستبصار، گردآوری محمد بن حسن طوسی (در قرن ۵ ه.ق) زاده طوس در ایران کنونی، چهار کتاب حدیثی شیعه هستند.
در نگاه نخست به این کتاب‌ها، باز هم در می‌یابیم که گردآورندگان هر چهار کتاب ایرانی هستند. همچنین دو کتاب در سده چهارم و دو کتاب در صده پنجم هجری قمری گردآوری شده‌اند.
پژوهشگران این کتاب‌ها، افزون بر گردآوری حدیث، بسیار تلاش داشته‌اند تا احادیث درست را از نادرست جدا کنند. با این همه بر این کتاب‌ها نیز ایرادهایی گرفته می‌شود. در این کتاب‌ها افزون بر حدیث و روایت‌هایی از پیامبر اسلام، گفتارهای ائمه معصوم شیعه امامیه نیز آورده شده است. همچنین برخی داستان‌ها یا گفتارهایی که در این چهار کتاب آمده است، برگرفته از کتاب‌های ۸ گانه اهل سنت است.
هم شیعه، هم سنی و هم صوفی هر کدام پیروانی دارند که این پیروان را می‌توان برای هر کدام در سه دسته بخش‌بندی کرد: اخباری‌ها که کتاب‌ها و احادیث مذهب خود یا گاه دیگر مذاهب را کاملاً درست می‌دانند. اصولی‌ها که احادیث را بر پایه اصول سنجش حدیث ارزیبابی می‌کنند تا درست را از نادرست بشناسند. دسته سوم نیز در میان این دو جای دارند و هرچند به شناسایی و سنجش احادیث درست دست می‌یازند، گوشه چشمی نیز به احادیث دیگر که شاید روبروی احادیث درست باشند، دارند.
دیگر مذاهب شیعه، سنی و صوفی نیز بیشتر به این منابع حدیثی ۱۲ گانه برای استنباط احکام خود روی می‌آورند و کتاب دیگری یا ندارند یا برگرفته از همین کتاب‌ها هستند.
ج- نهج‌الفصاحه: درباره کتاب‌های حدیثی در روزگار کنونی ابوالقاسم پاینده، در سال ۱۳۲۴ ه.ش، در یک بررسی و پژوهش ژرف‌نگرانه توانست کتاب نهج‌الفصاحه را گردآوری کند که امروزه نه تنها برای شیعیان که گاه اهل سنت را دیده‌ام که بر این کتاب مهر تایید گذاشته‌اند. شاید چرایی تایید بسیاری از دانشمندان اسلامی برای این کتاب به این برگردد که گردآورنده احادیثی با گفتار زیبا و در زمینه اخلاقی را گردآوری کرده است و از احادیث فقهی یا کلامی که درگیری مذاهب و فرقه‌ها را در ۱۴۰۰ سال با استدلال به آن‌ها ایجاد شده است، خودداری کرد.
۲- اطلاعات: در گام دیگر، برخی از نویسندگان و گردآورندگان، پا را فراتر گذاشتند تا بتوانند با بهره‌گیری از داده‌هایی که در بخش پیش گفتیم، به بازسازی داستان‌هایی بلند بپردازند. در این زمینه، پژوهشگران، بیش از گردآوری در نویسندگی خود را می‌آزمایند تا بدون جبهه‌گیری، تنها داستان‌هایی که برآمده از روایت‌ها و احادیث هستند را بازسازی کنند.
الف- شاید بتوان بزرگترین و بهترین این نوشتارها را در گام بلند حسینیه ارشاد در سال ۱۳۴۷ ه.ش در سالنامه‌ای به نام «محمد، خاتم پیغمبران» دانست. در این سالنامه، از هجرت تا وفات نوشته دکتر علی شریعتی، بیش از دیگر نوشتارها، در ادبیاتی بسیار زیبا و پرکشش، داستان هنگامه پیامبری حضرت محمد(ص) تا درگذشت او را برای خواننده می‌آورد.
ب-فروغ ابدیت: آیت‌الله العظمی شیخ جعفر سبحانی تبریزی، از مراجع تقلید کنونی، با ادبیاتی بسیار روان و شیوا، زندگانی پیامبر اسلام را به نگارش در آورده است. این کتاب از شناخته‌شده‌ترین کتاب‌های داستان زندگی پیامبر اسلام است که تا امروز نزدیک به ۴۰ بار با تیراژهایی بالا، به چاپ رسیده است.
ج- از دیگر کتاب‌هایی که می‌توان به آن اشاره کرد کتاب داستانی از رضا شیرازی است که در دهه ۱۳۷۰ شمسی بسیار چاپ شد. این کتاب، یکی از کتاب‌های مجموعه زندگی چهارده معصوم است که داستان‌هایی را در زندگی پیامبر اسلام برای کودکان و نوجوانان روایت می‌کند.
باید دانست که دهه‌های ۴۰، ۵۰، ۶۰ و ۷۰ شمسی، کتاب‌های بسیاری از نویسندگانی بزرگ یا گمنام در این زمینه به زیر چاپ رفت که برخی از آنان چون فروغ ابدیت، از هجرت تا وفات و کتاب رضا شیرازی، بیشترین میزان علاقمندی و تایید تاریخ‌شناسان و اسلام‌شناسان را با خود داشتند. کتاب‌هایی همچون شعاع وحی بر فراز کوه حرا نوشته آیت‌الله شیخ علی دوانی یکی دیگر از کتاب‌های پژوهشی درباره پیامبر است. افزون بر کتاب‌های فارسی، کتاب‌های بسیاری نیز از پژوهشگران عرب شیعه و سنی و گاه غیر اسلامی در این زمینه به چاپ رسیده است که کتاب جنگ‌های پیامبر نوشته یکی از افسران ارتش سوریه شناخته‌شده‌ترین آن‌هاست.
۳- تحلیلی: در این میان از همان سال‌های نخست سده دوم هجری قمری، نوشته‌های تحلیلی بسیاری نیز از سوی دانشمندان اسلامی به نگارش درآمد. در دو سده گذشته و بیداری اسلامی که سید جمال‌الدین اسدآبادی را پایه‌گذار آن می‌دانند، بار دیگر پژوهش و نوشتارهای بسیاری از دانشمندان و روشنفکران اسلامی در این زمینه نوشته شد. این نوشتارها را می‌توان در دو بخش زندگانی پیامبر و تاریخ تحلیلی اسلام دسته‌بندی کرد.
الف- انقلاب تکاملی اسلام: جلال‌الدین فارسی در اردیبهشت سال ۱۳۵۷ ه.ش، با نوشتن این کتاب، خروشی نو را در جامعه ایرانی و اسلامی به وجود آورد. این کتاب یکی از شناخته‌شده‌ترین کتاب‌های تاریخ تحلیلی اسلام است که به بررسی زندگی پیامبر اسلام و سبک زمامداری و زندگی او، انقلاب اسلامی را پایان نایافته و در تکامل می‌داند.
ب- تاریخ تحلیلی اسلام: با این نام کتاب‌های بسیاری به زبان‌های گوناگون و به ویژه فارسی و عربی نوشته شده است. در ایران روزگار ما، بهترین این کتاب‌ها را می‌توان را نوشته سید جعفر شهیدی دانست که در برخی از دانشگاه‌های ایران و چند کشور اسلامی دیگر نیز تدریس می‌شود.
ج- شهید آیت‌الله شیخ مرتضی مطهری: این شهید بزرگوار نیز در سه کتاب پیامبر امی، خاتمیت، ختم نبوت و تا در تاریخ تحلیلی اسلام پس از پیامبر، کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، توانسته است کتاب‌هایی بسیار روان، شیوا و همه‌فهم را برای همه مردم بنویسد.