علی بن حمزه(ع)

دیروز فرصتی به دست آمد تا نماز ظهر و عصر را در مسجد آرمگاه علی بن حمزه (ع) بخوانم. اکنون به هدیه عکس های زیر را به حضورتان عرضه می دارم. باشد که مورد رضایت باشد.

انتشار: عصر فارس -

شیراز، پل علی بن حمزه، نرسیده به چهارراه حافظیه گنبد فیروزه رنگی توجه خاص و عام را به خود جلب می کند. ساختمانی با آجرچینی بومی که توسط شهرداری شیراز یا شاید هم میراث فرهنگی یا هر دو سبک و سیاقی قدیمی به آن داده شده است. این آرمگاه از سه سمت به خیابان و از سوی دیگر به خانه ها و مدارس متصل است. یک سو خیابانی شرقی غربی است که به عنوان خیابان ساحلی شناخته می شود. خیابانی که پلی قدیمی آن را به بازار شیراز متصل میکند و زیر این پل رودخانه خشک شیراز گاه روان است و گاه خشکیده. البته در آن سوی پل نیز امام زاده ای دیگر دفن است که مقبره اش متصل به پل است. تا دو سال پیش این پل قدیمی محل رفت و آمد پیاده و سواره بود؛ اما اکنون راه ورود خوردرو بر آن بسته شده است و به همین دلیل دو خیابان ساحلی شمالی و جنوبی در این پل راهی به یکدیگر ندارند.

در این سوی پل، روبروی پل، خیابانی دیگر است که مستقیماً از چهارراه حافظیه عبور کرده تا کمربندی دروازه قرآن می رود.

در خیابان ساحلی شمالی به سمت غرب دانشگاه فرهنگیان شهید رجایی را می بینیم. و در سمت راست پارکی را مشاهده می کنیم. متصل به پارک آرمگاه علی بن حمزه (ع) است. آرمگاه علی بن حمزه دو درب دارد. یکی از درب ها جنب پارک است که پس از ورود خود را در قسمت جنوبی حیاط آرمگاه می بینی و روبروی خود پس از طی حیاط به آرمگاه می رسی.

در بیرون آرمگاه، جلوی درب جنوبی سقاخانه ای وجود دارد که علی رغم سبک و سیاق قدیمی، نو بودن آن کاملاً مشهود است. در آن سوی خیابان روبروی حد فاصل دو درب شمالی و جنوبی، مدرسه کشتی قرار دارد. در قسمت شمالی آرمگاه، خیابانی دیگر وجود دارد که در آن سوی خیابان روبروی آرمگاه، هنرستان هنر شیراز قرار دارد. در کنار هنرستان در آن خیابان که روبروی مسجد آرمگاه علی بن حمزه است، آرمگاه آیت الله فال اسیری بزرگ قرار دارد. در همین خیابان چسبیده به آرمگاه مدرسه ای را مشاهده می کنیم.

ساختمان آرمگاه و مسجد چبسیده به هم است که در مسجد جماعت برپا می شود. از شمال که به آرامگاه بنگریم، ابتدا ساختمان آرامگاه را می بینیم و پس از عبور از ساختمان که هیچ درب ورودی ندارد، به درب شمالی می رسیم. هر دو درب در ضلع غربی آرامگاه هستند.

در واقع باید گفت ضلع شمالی آرامگاه بدون هیچ واسطه ای به خیابانی است که بر سر آن هنرستان است و درون خیابان آرامگاه آیت الله فال اسیری، ضلع شرقی چسبیده به مسجد آرامگاه و مسجد چسبیده به مدرسه، ضلع جنوبی به پارکی می خورد که پارک نیز به خیابان ساحلی، و ضلع غربی به خیابانی میخورد که در انتهای آن به چهارراه حافظه می رسیم.

پس از ورود به مجموعه، ابتدا وارد حیاطی می شویم که از قدیم محل دفن اموات بوده و قبرستانی است. قبرها چسبیده به هم است و هیچ فاصله خاصی بین قبرها دیده نمی شود. برخی از سنگ قبرها بسیار قدیمی است؛ تا آن جا نوشته های آن قابل خواندن نیست. برخی از گورها نیز جدید هستند.

اگر از درب شمالی وارد شویم، مجموعه را سه قسمت مجزا می بینیم: قسمت گورستان (که همان حیاط آرامگاه است)، آرامگاه علی بن حمزه که در سمت چپ ما قرار می گیرد. و البته سمت راست ورود درب جنوبی و اتاقک هایی می باشد که مربوط به آرمگاه و گورستان است. اما روبروی خود دیوار سفید رنگ گچی طاقی شکلی را می بینیم که دو درب آهنی با شکلی خاصی به حیاط و گورستان باز می شود. در آن سوی دیوار مجموعه مسجد قرار دارد.

اما علی بن حمزه (ع) کیست؟

اگر از درب شمالی وارد مجموعه شویم، در اولین طاقی که بر دیوار سمت راست وجود دارد، کاشی های فیروزه ای رنگی قرار دارد که علی بن حمزه (ع) را چنین روایت می کند: حضرت علی بن حمزه (ع) در سال 190 ق در مدینه متولد شد. پدر ایشان حمزه (ع) فرزند امام موسی کاظم (ع) و در شهر ری در حرم شاه عبدالعظیم مدفون است. حضرت علی بن حمزه(ع) به همراه کاروان احمد بن موسی (شاهچراغ) جهت یاری عموی خویش امام رضا علیه السلام از مدینه رهسپار خراسان شدند. اما مأمون خلیفه عباسی با انگور زهرآلود امام رضا علیه السلام را به شهادت رساند. با انتشار این خبر قلتغ خان حاکم فارس کاروان شاهچراغ را در نزدیکی شیراز مورد حمله قرار داد. در این درگیری حضرت علی بن حمزه (ع) به شدت مجروح شدند و در اثر شدت جراحات در غاری در کوه صبوی در شمال شیراز مخفی شدند. ابن باکویه عارف نامی قرن چهارم به یمن قدوم ایشان در این غار سکنی گزید. و در همان جا مدفون شد. و این کوه به نام بابا کوهی مشهور شد. حضرت علی بن حمزه(ع) چند سالی مخفیانه جهت امرار معاش هیزم جمع آوری کرده و در دروازه استخر شیراز (دروازه اصفهان) می فروختند. روزی مأموران بنی عباس ایشان را از روی خال صورتشان شناسایی کرده و در میان راه مخفیگاه و دروازه استخر با ایشان درگیر شده و سر از تن مبارکشان جدا نمودند. در اسناد تاریخی از جمله کتاب ابن جنید شیرازی آمده است که حضرت در حالی که سر بریده خویش را در دست گرفته بودند و سر ذکر لااله الا الله می گفت به مکان فعلی آرامگاه آمده و آرمیدند و تا چند روز از سر مبارک ایشان ذکر به گوش می رسید. حافظ از جمله زائران حضرت بوده و در بیتی چنین سروده:

تن آن کشته بنازم که پس از کشته شدن                      سر خود گیرد و اندر پی قاتل برود

در مورد شاهچراغ و قیام او به این مطلب مراجعه شود.

آرامگاه علی بن حمزه (ع)

آن چنان که گفتم در ضلع غربی حیاط کنار درب ورودی شمالی در اولین طاقی بر روی بنری مختصری در مورد علی بن حمزه (ع) نوشته شده است که متن آن را در بالا به صورت کامل آورده ام.

پس از ورود از قسمت برادران و کنار زدن پرده و ورود به شبستان حرم، این منظره را می بینید.

بر روی درب های ورودی حرم قسمت برادران، منبت کارهای بسیار زیبایی را می بینید. البته این درب به نظر جدید می آید.

سوره توحید بر روی یکی از درب های ورودی حک شده است.

نمای نزدیکی از ضریح حرم آرامگاه علی بن حمزه

درون حرم، بیشتر شیشه کاری را می بینیم. نمای بالای ضریح را در عکس زیر می بینیم.

نمای ضریح و زائران حرم علی بن حمزه

درون حیاط حرم، پنجره فولادی را می بینیم. در زیر نمای پنجره فولاد از پشت پنجره داخلی حرم را مشاهده می کنید.

درون ضریح به سبک زیر تزیین شده است.

نمای بیرونی آرامگاه علی بن حمزه و پنجره های طبقه دوم آرامگاه

عکس زیر پنجره فولاد را در نمای بیرونی حرم نشان میدهد.

دور نمای حرم که از ضلع جنوبی گرفته شده است تمام حیاط و گنبد و ساختمان حرم را نشان میدهد. در این عکس گلدسته های حرم توسط درختان پوشیده شده است.

دورنمای دیگری از حرم که دیوار مسجد و گلدسته راست حرم دیده می شود.

دورنمای حرم از درون مسجد

عکس هایی از حیاط (گورستان) آرامگاه علی بن حمزه(ع)

نمای میانی حیاط

نقوش و اشعار و شکل برخی از گورها بسیار جالب و شاید کم نظیر باشند. مثلاً قبر زیر که با توجه به نشان تبرزین متعلق به درویشی است. هرچند در متن نیز اگر دقت شود این امر را ثابت می کند. قبور دیگری هم وجود داشت که برایم جالب بود. مثلاً قبری که بیضی بود یا مربع(البته سنگ قبرهای مربع شکل کوچک در قدیم مرسوم بوده است) و اشعار و شکل هایی که بر روی سنگ قبرها حک شده است.

در این قسمت از حیاط که ضلع جنوبی می باشد به غیر از قبور که سنگ فرش حیاط هستند، گنبدهایی را نیز می بینیم. در ابتدا گمان بر این می رود که آرامگاه خانوادگی یا قبر بزرگی باشد اما این اتاقک ها در واقع اتاقک های اداری مثل محل نذورات و غیره هستند. در سمت چپ این اتاقک ها ورودی درب جنوبی آرامگاه وجود دارد و سمت راست آن در گوشه حیاط سرویس بهداشتی خواهران در انتهای ضلع جنوبی و سرویس بهداشتی برادران چسبیده به سرویس بهداشتی خواهران ولی در ضلع شرقی هستند. کتابخانه نیز چسبیده به سرویس بهداشتی برادران است.

در این عکس دیوار مسجد و ورودی ها دیده می شود. همچنین درختان بلند سرو که باید گفت در سوی دیگر تنها یک درخت وجود دارد.حوض حیاط نیز به نظر جدید می آید.

عکس هایی از مسجد علی بن حمزه (ع)

پس از ورود به حیاط مسجد متوجه راه پله ای می شوی که راه سرداب (زیرزمین) مسجد را نشان می دهد. عکس زیر ورودی سرداب مسجد را نشان می دهد. هیچ تابلویی نشان دهنده عملکرد این سرداب نیست.

در زیر عکس ورودی مسجد را نشان می دهد. به نظر می رسد که مسجد قدمتی قدیمی دارد. اما چگونگی مرمت آن نشان از تازگی می دهند.

عکس زیر نیز از درون پنجره مسجد رو به خیابان شمالی گرفته شده است. به وضوح می توانید خیابان و نقاشی های روی دیوار مدرسه روبروی مسجد را ببینید.

سقف مسجد گرچه تازه به نظر می رسد اما سبک و سیاق و زیبایی خاصی دارد. این شیوه معماری در صحن هایی جدید شاهچراغ نیز دیده می شود. پیش از این این سبک و سیاق را در مساجد قدیمی اهل سنت دیده بودم. اما چند سالی است که به جای استفاده از شیشه کاری و هنر ایرانی در مساجد و امام زادگان شاهد سبک معماری اهل سنت هستیم. این سبک و سیاق را حتی در حرم رضوی هم دیده ام.

در زیر عکسی از درب ورودی مسجد که به حیاط باز می شود را از نمای داخل مسجد می بینید.

عکس زیر نیز از پنجره درب مسجد گرفته شده است. به وضوح حیاط را می توان در آن دید.

حیاط مسجد را می توانید در عکس زیر ببینید. در این عکس سرداب، و راه های ورود به حیاط آرمگاه علی بن حمزه (ع) هم مشاهده می شود. دیوار سفید گچی نشان از قدمت دارد. این ورودی ها با درب هایی میله ای بسته شده است و تنها دو ورودی هم اکنون باز است.

نمای داخلی مسجد را نیز می توانید در عکس زیر ببینید.